της Όλγας Φιλανιώτου
Το βορειοανατολικό Αιγαίο με τα μικρασιατικά παράλια και τα μεγάλα νησιά, τη Λέσβο, τη Λήμνο, τη Σάμο και τη Χίο, διαμόρφωσε μια ιδιαίτερη πολιτισμική φυσιογνωμία, που από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ., οδήγησε στην οργάνωση πόλεων, μια «πρώιμη αστικοποίηση».
Η Λέσβος είναι το τρίτο σε μέγεθος νησί της Ελλάδας και το βορειότερο από τα μεγάλα νησιά που γειτονεύουν με τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, ένα κομμάτι που χωρίστηκε από
τη στεριά και καλύπτει το στόμιο του Αδραμυττηνού κόλπου. Ευνοημένη από τη θέση της, σε θαλάσσιους δρόμους που ενώνουν το Αιγαίο με τον Ελλήσποντο, την Ανατολή με τη Δύση, με πλούσια βλάστηση, καλλιεργήσιμη γη και άφθονα νερά, η Λέσβος κατοικήθηκε νωρίς και ήδη από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, την 3η χιλιετία π.Χ. είχε οικισμούς με αστικά χαρακτηριστικά...
Η μόνη προϊστορική θέση του νησιού που ανασκάφηκε συστηματικά μέχρι σήμερα είναι η Θερμή, στην ανατολική ακτή, περίπου 10 χλμ. βόρεια της Μυτιλήνης. Την εντόπισε το 1929 η αρχαιολόγος Winifred Lamb και την ανέσκαψε ως το 1933. Ύστερα την κάλυψε ξανά με χώμα για προστασία και, μέχρι το 2005 που άρχισαν οι εργασίες διαμόρφωσης και ανάδειξης, ο χώρος έμεινε αόρατος και απρόσιτος.
Η θέση του οικισμού, σε μια μικρή χερσόνησο, ανάμεσα σε δύο ρέματα και δύο αμμουδερές παραλίες - βολικά αραξοβόλια για τα μικρά προϊστορικά σκάφη, είναι τυπική της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού όλου του Αιγαίου.
Οι ανασκαφές έφεραν στο φως επτά διαδοχικές οικοδομικές φάσεις της εποχής αυτής (3200 - 2400 π.Χ.), από τις οποίες πέντε είναι οι κυριότερες (Θερμή Ι-V), καθώς και φάσεις της Μέσης και Ύστερης Χαλκοκρατίας (2000 - 1300 π.Χ.). Ο ανασκαμμένος χώρος καλύπτει περίπου 8 στρέμματα, υπολογίζεται όμως ότι σχεδόν άλλο τόσο χάθηκε από τη θαλάσσια διάβρωση. Στην εποχή της ακμής της η Θερμή θα είχε περίπου 1200 κατοίκους.
ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (3200-2400 π.Χ.)
ΘΕΡΜΗ Ι: Γύρω στο 3000 π.Χ., οι πρώτοι κάτοικοι θεμελίωσαν τα σπίτια τους στο μαλακό φυσικό βράχο, ακολουθώντας την απαλή καμπύλη του εδάφους από τη θάλασσα προς την ενδοχώρα και από το βορρά προς το νότο.
Στη Θερμή Ι συναντάμε τον βασικό αρχιτεκτονικό τύπο που συνεχίστηκε σχεδόν αναλλοίωτος σε όλη τη διάρκεια ζωής του οικισμού: το ορθογώνιο στενόμακρο οικοδόμημα με κλειστό, ενίοτε ανοικτό, προθάλαμο και θάλαμο (κύριο δωμάτιο), με είσοδο στη μια στενή πλευρά. Οι τοίχοι ήταν κτισμένοι με πέτρες και λάσπη. Τα δάπεδα των σπιτιών, αλλά και οι δρόμοι, ήταν στρωμένα με λευκά, θαλασσινά βοτσαλάκια και, σπανιότερα, σχιστόπλακες. Οι στέγες ήταν επίπεδες: πάνω σε οριζόντια ξύλινα δοκάρια τοποθετούσαν κλαδιά και καλάμια, με επικάλυψη από πηλόχωμα, όπως στη νεώτερη λαϊκή αρχιτεκτονική.
Η Θερμή Ι ήταν ήδη μία μικρή πόλη, ανοχύρωτη, αλλά με πολεοδομική οργάνωση: τα σπίτια συνδέονταν με μεσοτοιχίες και σχημάτιζαν συγκροτήματα, οργανωμένα ακτινωτά γύρω από ένα κεντρικό συγκρότημα, το οποίο οριοθετούσε ένας δρόμος πλάτους 2-3μ. Αυτό το περικεντρικό πολεοδομικό σύστημα, που χαρακτηρίζει τις πρώτες πόλεις της Θερμής, ήταν αγαπητό ευρύτερα στο βορειοανατολικό Αιγαίο και τη δυτική Μικρά Ασία.
ΘΕΡΜΗ II: Στη Θερμή II βλέπουμε την πρώτη απόπειρα αμυντικής ενίσχυσης του οικισμού: οι συνεχείς εξωτερικοί τοίχοι των σπιτιών δημιουργούσαν ένα είδος οχυρωματικού περιβόλου, με μία πύλη, προστατευμένη από δύο τραπεζιόσχημους πύργους.
ΘΕΡΜΗ III: Το σύστημα αυτό καταλήγει στη Θερμή III σε πιο συστηματική προστασία του κεντρικού τμήματος, που θα ήταν το τελευταίο καταφύγιο των κατοίκων σε περίπτωση κινδύνου, μ' ένα περίβολο πλάτους 1-2 μ. και προμαχώνες.
ΘΕΡΜΗ IV: Στη Θερμή IV σημειώνεται μία σημαντική τομή στην πολεοδομική οργάνωση: η πόλη ξαναχτίζεται με διαφορετικό προσανατολισμό και εγκαταλείπεται το περικεντρικό σύστημα.
Παράλληλοι, άνετοι, δρόμοι πλάτους 2-5 μ., χωρίζουν τον οικισμό σε μεγάλα οικοδομικά συγκροτήματα. Αυτή είναι η λεγόμενη «ορθογωνική» διάταξη, σαφώς αποτέλεσμα κεντρικού σχεδιασμού και συλλογικής εκτέλεσης, η οποία συναντάται για πρώτη φορά στον Αιγαιακό χώρο. Επιπλέον, η πόλη θωρακίστηκε με έναν οχυρωματικό περίβολο.
ΘΕΡΜΗ V: Η ανάγκη προστασίας εκδηλώνεται σαφέστερα με την κατασκευή ενός ισχυρού αμυντικού τείχους, όταν μια νέα πόλη, η Θερμή V, διαδέχθηκε ομαλά την προηγούμενη. Το τείχος αποτελείται από ένα κύριο τμήμα, πλάτους περίπου 2 μ., που συνδέεται με εγκάρσιους τοίχους με 2 ή 3 εξωτερικά προτειχίσματα. Σώζονται σήμερα δύο πύλες, ενισχυμένες με προμαχώνες κι ένα περίπλοκο σύστημα εξωτερικών τοίχων.
Το «ορθογωνικό» ή γραμμικό πολεοδομικό σχέδιο τελειοποιήθηκε με τη χάραξη μιας κεντρικής οδικής αρτηρίας, και μικρότερων εγκάρσιων δρόμων που δημιουργούσαν ανισομεγέθη οικοδομικά τετράγωνα και μικρούς ανοικτούς χώρους (πλατείες).
Ιδιαίτερη θέση στον οικισμό, ίσως και στις κοινοτικές λειτουργίες του, κατέχει το καλοχτισμένο κι επιβλητικό κτίριο Θ1. Με διαστάσεις 25 Χ 5 μ. είναι το μεγαλύτερο οικοδόμημα όλων των φάσεων της Θερμής. Η είσοδός του έβλεπε στον κεντρικό δρόμο, απέναντι από τη νότια πύλη του τείχους. Ο κλειστός προθάλαμος οδηγούσε σ' ένα εντυπωσιακά ευρύχωρο δωμάτιο με κεντρική εστία. Ανατολικά του δωματίου αυτού υπήρχαν δύο μικρότερα. Σ' ένα από αυτά βρέθηκε άλλη μία εστία και μια λιθόκτιστη εξέδρα.
Η ΖΩΗ ΣΤΟΝ ΟΙΚΙΣΜΟ
Σε όλες τις φάσεις, μέσα στα σπίτια υπήρχαν εστίες για μαγείρεμα ή θέρμανση και αποθηκευτικοί χώροι με πιθάρια. Κτιστές εξέδρες, ανάλογα με το σχήμα και το μέγεθός τους, μπορεί να λειτουργούσαν ως κρεβάτια, πάγκοι εργασίας, βωμοί, ή μονωμένες από την υγρασία του εδάφους επιφάνειες για την τοποθέτηση τροφίμων.
Οι εστίες, τα μαγειρικά σκεύη και τα ποικίλα εργαλεία από πέτρα, μέταλλο, οστό, που βρέθηκαν σε όλες τις φάσεις της Θερμής, μας μιλούν για την καθημερινή ζωή και τις ασχολίες των κατοίκων: κυνήγι και ψάρεμα, καλλιέργεια της γης, άλεσμα δημητριακών και οσπρίων, μαγείρεμα, γνέσιμο του μαλλιού ή του λιναριού, υφαντική σε όρθιους αργαλιούς, ράψιμο ρούχων και κατεργασία δερμάτων, ξυλουργική και κατ' επέκτασιν ναυπηγική - τέχνη απαραίτητη για την ανάπτυξη εξωτερικών σχέσεων.
Από τα οργανικά κατάλοιπα (σπόρους και οστά ζώων) που περισυλλέξαμε με την τεχνική της επίπλευσης, μαθαίνουμε ότι οι προϊστορικοί κάτοικοι της Θερμής καλλιεργούσαν δημητριακά, όσπρια, αμπέλια και ελιές και εξέτρεφαν χοίρους, βοοειδή και αιγοπρόβατα, από τα οποία θα έπαιρναν εκτός από το κρέας και το γάλα, δέρματα και μαλλί. Κυνηγούσαν ελάφια, λαγούς και αγριόχοιρους και ψάρευαν. Είχαν επίσης σκύλους ως κατοικίδια.
ΚΕΡΑΜΙΚΗ
Στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού, η κεραμική της Θερμής ήταν χειροποίητη, ο πηλός ως επί το πλείστον καστανός. Στις πρώτες φάσεις (Θερμή I-II) τα αγγεία έχουν κατά κανόνα μαύρη και ενίοτε ερυθρή, στιλβωμένη επιφάνεια, μερικές φορές διακοσμημένη με εγχαράξεις. Η επιφάνεια των μαγειρικών και αποθηκευτικών αγγείων είναι αστίλβωτη, ή ελαφρά λειασμένη. Στη Θερμή III εμφανίζεται μια καστανή κεραμική, που κυριαρχεί σχεδόν ολοκληρωτικά στην τελευταία φάση (Θερμή V).
ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ
Οι μεταλλοτεχνίτες θα είχαν ξεχωριστή θέση στον οικισμό. Ήδη από τη Θερμή Ι, στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ., τη γνώση της νέας τεχνολογίας μαρτυρούν όχι μόνο τα εκλεπτυσμένα τέχνεργα από χαλκό, ασήμι και χρυσό: εργαλεία, όπλα, κοσμήματα, αλλά, κυρίως, τα σύνεργα των διαδικασιών παραγωγής: μεταλλευτικές χοάνες για το λιώσιμο του μετάλλου, μήτρες για την κατασκευή εργαλείων και όπλων, μεταλλευτικοί κώνοι για τη μετάγγιση του μετάλλου, ακροφύσια για το δυνάμωμα της φωτιάς.
ΠΗΛΙΝΑ ΕΙΔΩΛΙΑ
Τα πήλινα ειδώλια που πρωτοπαρουσιάζονται στη Θερμή III και συνεχίζουν να κατασκευάζονται ως τη Θερμή V, σχηματικές, κυρίως γυναικείες, μορφές σε μια μεγάλη ποικιλία τύπων, αναμφίβολα ανήκουν στο χώρο των συμβόλων και έχουν συσχετιστεί με τις λατρευτικές αντιλήψεις των προϊστορικών Θερμιωτών.
ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Εκτός από την κεραμική της Θερμής, που μαρτυρεί σχέσεις με την Τροία, τις Κυκλάδες, την ηπειρωτική Ελλάδα και τη Μακεδονία, εύγλωττα παραδείγματα εξωτερικών επαφών αποτελούν τα πρώιμα σχηματικά ειδώλια που απηχούν τύπους της Τροίας, οι μαρμάρινες κυκλαδικές φιάλες, οι κυκλαδικής έμπνευσης περόνες με πτηνόσχημη κεφαλή, αλλά και οι εισαγωγές μετάλλων, ακόμα και του δυσεύρετου την εποχή εκείνη κασσίτερου.
Λίγο πριν το τέλος της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, κατά το 2400 π.Χ., η Θερμή εγκαταλείφθηκε για άγνωστους λόγους - ίσως εξαιτίας γενικότερων ανακατατάξεων που την οδήγησαν σε μαρασμό.
ΜΕΣΗ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (2000-1300 π.Χ.)
Γύρω στο 2000 π.Χ. ήρθαν νέοι κάτοικοι, που συνέχισαν την παλιά παράδοση των στενόμακρων, ορθογώνιων σπιτιών με τα βοτσαλωτά δάπεδα και τις εστίες, αλλά έφεραν μια σημαντική καινοτομία: τον κεραμικό τροχό.
Στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού διακρίνεται και στη Θερμή η ακτινοβολία του μυκηναϊκού πολιτισμού, στις εισαγωγές λεπτότεχνης, διακοσμημένης κεραμικής, στα τοπικά αντίγραφά της και στα χαρακτηριστικά πήλινα μυκηναϊκά ειδώλια.
Στη νέα αυτή πόλη βρέθηκαν κατασκευές που σχετίζονται με την παραγωγή κεραμικής, ανάμεσα τους ένας ωραίος θολωτός κλίβανος, από τον οποίο σώζεται το θεμέλιο και οι βάσεις των παράλληλων πήλινων στηριγμάτων του δαπέδου όπου θα τοποθετούσαν τα αγγεία για την όπτηση.
Την ίδια εποχή συναντάμε για πρώτη φορά στη Θερμή τάφους: μικρές κιβωτιόσχημες «θήκες» που φιλοξενούσαν ταφές βρεφών κι ενός ανήλικου παιδιού, κοντά στα σπίτια.
Γύρω στο 1300 π.Χ. η Θερμή φαίνεται ότι καταστράφηκε από μια μεγάλη πυρκαγιά κι εγκαταλείφθηκε οριστικά, πριν «το λαμπρό φως της ιστορίας διαλύσει την αχλύ του μύθου», λίγους αιώνες πριν αναδυθούν οι πόλεις-κράτη της Λέσβου, η Μυτιλήνη, η Μήθυμνα, η' Ερεσός, η Αρίσβη και η Πυρρά.
Έκδοση του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού - Κ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων – ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2009
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου