Ο Καρσιλαμάς στη Λέσβο

Κοφτερός, Β. Δημήτρης: "Ο Καρσιλαμάς στη Λέσβο", Παράδοση και Τέχνη 042, σελ. 13-14, Αθήνα, Δ.Ο.Λ.Τ., Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1998.

Ο Καρσιλαμάς, το Ζεϊμπέκικο, ο Απτάλικος και ο Αϊντίνικος στη Λέσβο είναι ελεύθεροι χοροί και ουσιαστική χορευτική διαφορά μεταξύ Ζεϊμπέκικου και Καρσιλμά ή Απτάλικου και Αϊντίνικου δεν υπάρχει, αφού και οι τέσσερις κατηγορίες χορών χορεύονται αντικρυστά. Η διαφορά βρίσκεται σύμφωνα με τη γνώμη των μουσικών στη ρυθμική αγωγή, δηλαδή πόσο αργά ή πόσο γρήγορα παίζεται ένα σκοπός...

Με βάση τη ρυθμική αγωγή, τα αργά 9σημα τα ονόμαζαν Ζεϊμπέκικα Βαριά ή Βρακάδικα (τα χόρευαν συνήθως οι γέροι βρακάδες). Απτάλικα ή Λαφριά Ζεϊμπέκικα ονόμαζαν όσα ήταν λίγο πιο γρήγορα απ' τα βαριά, Βρακάδικα Ζεϊμπέκικα. Καρσιλαμάδες έλεγαν όσα παίζονταν πιο γρήγορα απ' τα Απτάλικα, ενώ Αϊντίνικα όσα παίζονταν πιο γρήγορα απ' τους Καρσιλαμάδες.

Η διαφορά, λέγει ο Τ. Πετρίδης, ανάμεσα στο Ζεϊμπέκικο και τον Καρσιλαμά με ρυθμικό σχήμα 2+2+2+3 είναι "ότι το Ζεϊμπέκικο παίζεται αργότερα απ' τον Καρσιλαμά σε μέτρο 9/4 αντί 9/8. Οι δύο χοροί πλησιάζουν σε αγωγή, ένα Ζεϊμπέκικο 9/4 allegro και ένας Καρσιλαμάς 9/8 adagio θα έχουν σχεδόν το ίδιο τέμπο. Το ίδιο παραδέχεται και ο Πετρόπουλος. "Τα Ζεϊμπέκικα γειτονεύουν άμεσα με τους Καρσιλαμάδες. Ισως κανείς δεν μπορεί να καθορίσει πού τελειώνει το Ζεϊμπέκικο και πού αρχίζει ο Καρσιλαμάς".

Τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιήθηκαν για να παιχτούν οι σκοποί της Λέσβου, από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα είναι: βιολί, σαντούρι, κορνέτα, συμφώνιο, τρομπόνι, κλαρίνο, βιολοντσέλο, κιθάρα, ζουρνάς, νταβούλι, γκάιντα, πολύ λίγο ούτι και λάουτο, και μεταπολεμικά το μπουζούκι και το ακορντεόν.

Πρώτη αναφορά για τους χορούς αλλά και τα μουσικά όργανα στη Λέσβο, εντοπίζεται στο βιβλίο του γάλλου μηχανικού DeLaunay "Κοντά στους Ελληνες της Τουρκίας" (Παρίσι 1897). Στην περιγραφή των χορών της Κυριακής στην Αγία Παρσκευή, ζωντανεύει το γλέντι όπου "τρεις μουσικοί φτάνουν στη σειρά παίζοντας, ο πρώτος ένα μαντολίνο που λέγεται λαγούτο, ο δεύτερος ένα όργανο με τεντωμένες χορδές που το χτυπούν με δυο σφυράκια, το σαντούρι, και ο τρίτος ένα βιολί".

Πληροφορίες για τα μουσικά όργανα της Λέσβου υπάρχουν στις "Λεσβιακές φωτοσκιές" του Δ. Χουτζαίου (1982), όπου υπάρχει πληθώρα φωτογραφιών με κομπανίες με τα παραπάνω όργανα. Στους δύο δίσκους του Συλλόγου προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής, SDNM και 125 αναφέρονται τα μουσικά όργανα με τα οποία παίχτηκανοι καρσιλαμάδες και οι άλλοι σκοποί των δίσκων. Σε μουσική αποστολή του στη Λέσβο το 1963 ο μουσικολόγος Σταύρος Καρακάσης αναφέρεται και στα μουσικά όργανα τα "εν χρήσει σήμερον εις την Λέσβον".

Πληροφορίες υπάρχουν ακόμα στο ένθετο του δίσκου "Μελίσματα στην Αγιάσο" (1996) όπου η Κατερίνα Σταύρου αναφέρει τα όργανα της Αγιασώτικης κομπανίας. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν απ' τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (Π.Ε.Κ. 9-10, 1996) δύο CD με τραγούδια και χορούς της Λέσβου με τίτλο "Λέσβος Αιολίς" και στο ένθετο της έκδοσης ο Νίκος Διονυσόπουλος αναφέρει τα μουσικά όργανα των Μυτιληνιών.

Σχετικά με τις παραπάνω πληροφορίες, συγκέντρωσα τους σκοπούς και τα τραγούδια της Λέσβου που έχουν ηχογραφηθεί μέχρι το 1997 και τα ταξινόμησα σε 4 κατηγορίες: Ζεϊμπέκικα, Απτάλικα, Καρσιλαμάδες και Αϊντίνικα. Για κάθε τραγούδι ή σκοπό αναφέρω το ρυθμικό σχήμα και παραπέμπω στον δίσκο, το CD ή την κασέτα για περισσότερες πληροφορίες.

Α)Βαριά Ζεϊμπέκικα

1.Πέργαμος (3+2+2+2=9/4 ή 9/8): α) "Σμάλτα 103", Β3. β) "Μυτιληνιό γλέντι Νο. 1", Β5.

2.Αϊβαλιώτικο (2+2+2+3=9/4 ή 9/8): α) "Μυτιληνιό γλέντι Νο. 1", Α5. β) "Μυτιληνιό σαντούρι" CD.

3.Ζεϊμπέκικο Σμύρνης (2+2+2+3=9/4 ή 9/8): α) "Μελίσματα στην Αγιάσο", Α5.

4.Βαρύ ή Μικρασιάτικο Ζεϊμπέκικο (2+2+2+3=9/4 ή 9/8): α) "SDNM 125", Α6. β) "Μελίσματα στην Αγιάσο", Γ4.

5.Βρακάδικο Βαρύ ή Φωκιανός (2+2+2+3=9/4 ή 9/8): α) "Σμάλτα 101", Α3. β) "Π.Ε.Κ. 9-10", Α15. γ) "Μυτιληνιό σαντούρι" CD.

6.Αδραμυτιανό ή Πιγιανό (3+2+2+2=9/4 ή 9/8): α) "Σμάλτα 101", Β3. β) "Μελίσματα στην Αγιάσο", Β4. γ) "Μυτιληνιό σαντούρι" CD.

7.Μπαμ (2+2+2+3=9/4 ή 9/8): α) "Σμάλτα 102", Β2. β) "Μυτιληνιό σαντούρι" CD.

8.Τσανταρμάς (3+2+2+2=9/4 ή 9/8): α) "Π.Ε.Κ. 9-10", Β1.

9.Αδραμυτιανό (2+2+2+3=9/4 ή 9/8): α) "Π.Ε.Κ. 9-10", Β5 (πρόκειται για διαφορετική μελωδία από το Νο 6.). β) "Μυτιληνιό σαντούρι" CD.

10.Βαρύ Ζεϊμπέκικο (2+2+2+3=9/4 ή 9/8): α) "Π.Ε.Κ. 9-10", Α9.

11.Τα Δυο Κυπαρίσσια (3+2+2+2=9/4 ή 9/8): α) "SDNM 110", A7 (στο δίσκο χαρακτηρίζεται σαν "Καρσιλαμάς").

Παρατήρηση: Τα Ζεϊμπέκικα παρουσιάζονται με δύο διαφορετικά ρυθμικά σχήματα: 3+2+2+2=9/4 ή 9/8, και 2+2+2+3=9/4 ή 9/8 με ανάλογη μορφή συνοδείας.

Β)Απτάλικα ή Λαφριά Ζεϊμπέκικα

1.Πιγκί (3+2+2+2=9/8): α) "SDNM 110", Α5. β) "Σμάλτα 101", Β2. γ) "Μελίσματα στην Αγιάσο", Δ2.

2.Απτάλικος (3+2+2+2+9/8): α) "Σμάλτα 103", Β2.

3.Καρσιλαμάς Αγιάσου ή Μικρασιάτικος (3+2+2+2=9/8): α) "Μυτιληνιό γλέντι", Β3. β) "Μελίσματα στην Αγιάσο", Β5.

4.Τσιγγάνικο (3+2+2+2=9/8): α) "Π.Ε.Κ. 9-10", B19.

5.Γιουρούκος (3+2+2+2=9/8): α) "Π.Ε.Κ. 9-10", Α7.

6.Απτάλικος Αγιάσου ή Μυτιληνιός Καρσιλαμάς (3+2+2+2=9/8): α) "Μελίσματα στην Αγιάσο", Δ3. β) "Μυτιληνιό Σαντούρι" CD.

7.Στείλε με μάνα (3+2+2+2=9/8): α) "Σμάλτα 101", Β5.

8.Λυγερόκορμη (3+2+2+2=9/8): α) "Σμάλτα 103", Α5.

Γ)Καρσιλαμάδες

1.Παληός ή Μυτιληνιός Καρσιλαμάς (2+2+2+3=9/8): α) "SDNM 125", Α1. β) "Μυτιληνιό γλέντι Νο. 1", Α3. γ) "Μελίσματα στην Αγιάσο", Γ3. δ) "Μυτιληνιό σαντούρι" CD.

2.Σαν τα μάρμαρα της Πόλης (2+2+2+3=9/8): α) "SDNM 125", Α3. β) "Σμάλτα 102", Α2. γ) "Μυτιληνιό γλέντι", Β2.

3.Σι (2+2+2+3=9/8):α) "Σμάλτα 101", Α2.β) "Μελίσματα στην Αγιάσο", Α3.

4.Βρακάδικος (2+2+2+3=9/8):α) "Σμάλτα 101", Β6.

5.Φιντανάκι μου (2+2+2+3=9/8):α) "Σμάλτα 101", Β6.

6.Σ' ένα μαχαλά (2+2+2+3=9/8):α) "Σμάλτα 102", Β3.

7.Αμάν Ελένη (2+2+2+3=9/8):α) "Μελίσματα στην Αγιάσο", Α4.

8.Καράβι του Μπουρνόβα (2+2+2+3=9/8):α) "Π.Ε.Κ. 9-10", Β4.

9.Παλιός καρσιλαμάς λα νιαβέν (2+2+2+3=9/8):α) "Π.Ε.Κ. 9-10", Α2.

Δ)Αϊδίνικα ή Αϊντίνικα ή Πεταχτοί Καρσιλαμάδες

1.Αισέ (2+2+2+3=9/8):α) "Σμάλτα 102", Α4.β) "Π.Ε.Κ 9-10", Β13. γ) "Μυτιληνιό σαντούρι" CD.

2.Μπαρμπούνι μου θαλασσινό (2+2+2+3=9/8):α) "Σμάλτα 102", Α4.

Πιστεύω πως με τη μικρή μου αναφορά, τόσο στα μουσικά όργανα της Λέσβου όσο και στο Μυτιληνιό Καρσιλαμά και τα άλλα 9σημα, δεν εξαντλείται το όλο θέμα. Απλά προσπαθώ να δώσω μια πιο καλή πληροφόρηση γύρω απ' τα μουσικά πράγματα του νησιού μας, της Λέσβου.

Πληροφορίες

1) Σύλλογος προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής: SDNM 110 & 125.

2) Σύλλογος Μανταμαδιωτών Λέσβου "Ο Ταξιάρχης": Τα Μυτιληνιά μας Νο 1, 2, 3 (Σμάλτα) κασέτες.

3) Μυτιληνιό γλέντι Νο 1, κασέτα Δ. Κοφτερός & Κ. Καλδέλλης.

4) Μουσικοί: Ν. Καλαϊτζής ή Μπινταγιάλας, Τάσος Κουλούρης.

5) Φιλοπρόοδος Σύλλογος Αγιασωτών Αθήνας: "Μελίσματα στην Αγιάσο". Δίσκος, CD, ένθετο.

6) Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (Π.Ε.Κ.): "Λέσβος Αιολίς", 2 CD, ένθετο. Νίκος Διονυσόπουλος.

7) Ράφτης, Αλκης: Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού χορού. Αθήνα, Θέατρο Ελληνικών Χορών, 1995.

8) Μυτιληνιό σαντούρι CD, Αθήνα 1997, ΔΟΛΤ.

Δημήτρης Β. Κοφτερός

Μουσικός